Odstąpienie przez zamawiającego od umowy skutkuje obowiązkiem zapłaty należnej wykonawcy części umówionego wynagrodzenia ryczałtowego (art. 632 § 1 k.c.), przy czym powinno ono być ustalone w proporcji obejmującej stosunek wartości robót wykonanych zgodnie z umową do wartości całości wynagrodzenia ryczałtowego. Odstąpienie od umowy o roboty budowlane oznacza m.in. konieczność rozliczenia między stronami. A to, jak takie rozliczenie powinno wyglądać, tylko z pozoru jest oczywiste. Na pierwszy rzut oka przepisy Kodeksu cywilnego są w tym zakresie jednoznaczne. Jeśli jednak przyjrzymy się wyrokom sądów, okazuje się, że istnieją 2 różne koncepcje. A to, którą linię interpretacyjną sąd przyjmie w danej sprawie, będzie mieć znaczący wpływ na wysokość świadczenia należnego wykonawcy po odstąpieniu od umowy o roboty budowlane.
Jak kodeks cywilny reguluje skutki odstąpienia od umowy?
Od umowy o roboty budowlane każda ze stron może odstąpić z powodów przewidzianych w ustawie (np. z powodu zwłoki drugiej ze stron w spełnieniu któregoś z istotnych świadczeń określonych w umowie). Przepisy pozwalają też wprowadzić umowne prawo odstąpienia – inwestor i wykonawca mogą ustalić, że odstąpienie od umowy będzie przysługiwać w konkretnych okolicznościach i terminie.
W obu przypadkach (ustawowym i umownym odstąpieniu od umowy) powstanie obowiązek wzajemnego rozliczenia za już wykonane prace.
Teoretycznie na tej podstawie łatwo można dojść do wniosku, że w razie odstąpienia od umowy o roboty budowlane traktuje się ją tak, jak gdyby nigdy nie została zawarta. Wywołuje więc skutek wstecz – tzw. ex tunc. I to niezależnie od tego, czy będzie to skutek odstąpienia z powodów umownych, czy ustawowych (art. 494 i art. 395 § 2 Kodeksu cywilnego).
Praktyka pokazuje jednak, że wcale nie ma pełnej zgodności co do tego, jak interpretować te przepisy.
Rozliczenie po odstąpieniu od umowy o roboty budowlane – rozbieżności w orzecznictwie sądów
Sądy nie są zgodne co do zasad rozliczania się przez strony w razie odstąpienia od umowy o roboty budowlane. Praktyka orzecznicza w ostatnim czasie pokazuje, że rodzaj i skutek odstąpienia od umowy o roboty budowlane zależne są przede wszystkim od woli samych stron wyrażonej w umowie lub nawet w samym oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Możemy w pewnym uproszczeniu wskazać na 2 różne poglądy co do skutków odstąpienia od umowy dla rozliczenia wykonanych robót:
- Odstąpienie od umowy wywołuje taki stan jakby umowa w ogóle nie została zawarta i dotyczy to również zasad rozliczania wynagrodzenia przewidzianych w tej umowie (skutek ex tunc).
- Odstąpienie od umowy nie wyłącza w całości jej postanowień i po odstąpieniu od umowy o roboty budowlane strony wciąż mogą rozliczać wynagrodzenie na zasadach w tej umowie przewidzianych (skutek ex nunc).
Jak interpretacja sądu w tym zakresie może wpłynąć na zasady rozliczenia? Spróbujmy odpowiedzieć na to pytanie, przyglądając się nieco bardziej szczegółowo każdej z tych koncepcji.
Pierwsza koncepcja skutków odstąpienia od umowy o roboty budowlane – skutek ex tunc (wstecz)
Sąd Najwyższy kilkukrotnie stawał na stanowisku, że jeśli już strony odstępują od umowy o roboty budowlane, to taka umowa traktowana jest, jakby nigdy nie doszło do jej zawarcia.
Przykładowo, w wyroku z dnia 23 stycznia 2015 roku (V CSK 197/14) wskazał, że pod uwagę trzeba brać wspomniany już art. 494 k.c. i na tych zasadach dokonywać rozliczenia. SN zaznaczył, że z tego przepisu jednoznacznie wynikają obowiązki stron. Muszą one zwrócić wszystko to, co otrzymały na podstawie umowy. To z kolei prowadzi do wniosku, że nigdy nie miały podstawy, by takie świadczenia otrzymać (umowa od początku nie wywoływała skutku).
Idąc dalej tym tokiem myślenia, zdaniem SN ustalenia tej umowy w zakresie wynagrodzenia nie również nie obowiązują. Tym samym do obliczenia wynagrodzenia za wykonane już prace, trzeba wziąć pod uwagę stawki rynkowe. W kolejnym wyroku SN doprecyzował zresztą, że przy ustalaniu takiego wynagrodzenia pod uwagę bierze się stan z chwili wykonania umowy, a wartość z chwili zwrotu (wyrok z dnia 25 sierpnia 2016 roku, V CKS 678/15).
A teraz przełóżmy te koncepcję na konkretny przykład. Załóżmy, że strony umowy o roboty budowlane ustalają, że wynagrodzenie będą rozliczać kosztorysowo. Wykonawca w kosztorysie ustala bardzo wysokie stawki za początkowe prace, np. rozbiórki i roboty ziemne, kosztem obniżenia cen jednostkowych za dalej idące elementy robót. Po ich wykonaniu przez wykonawcę, inwestor odstępuje od umowy.
Jeśli przyjmiemy, że umowa od początku nie obowiązywała, to nie bierzemy pod uwagę stawek z kosztorysu umownego. Zamiast tego wynagrodzenie ustala się, biorąc pod uwagę ceny rynkowe momentu zwrotu.
W takiej sytuacji w przypadku odstąpienia od umowy dla rozliczenia stron nie mają znaczenia zasady i wysokość wynagrodzenia wynikająca z umowy (np. kosztorysu umownego). Zamiast tego zastosowanie znajdą ceny rynkowe.
Druga koncepcja rozliczenia stron po odstąpieniu od umowy o roboty budowlane – skutek ex nunc
Alternatywne stanowisko zakłada, że odstąpienie od umowy nie znosi zobowiązań z niej wynikających z mocą wsteczną, a jedynie przekształca treść zobowiązania w obowiązek zwrotu już spełnionych świadczeń. Z tego powodu rozliczenie następuje według stawek i warunków określonych w umowie.
Przykładowo Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 22 stycznia 2016 roku (I ACa 1103/15) wprost wskazał, że świadczenie wykonawcy wynikające z umowy o roboty budowlane jest podzielne przy czym z uwagi na naturę świadczenia, nie jest możliwy jego zwrot, a odstąpienie od umowy nie powoduje zatem, obowiązku rozliczenia stron na zasadach ogólnych. Odstąpienie od umowy wiąże się z obowiązkiem zapłaty zgodnie z zadami rozliczenia wskazanymi w tej umowie, szczególnie wtedy, gdy umowa w znacznej części została już wykonana.
Analogicznie wypowiedział się też Sąd Apelacyjny w Białymstoku (wyrok z dnia 25 sierpnia 2014 r., I ACa 511/14, por. również: wyrok z dnia 11 września 2015 roku, I ACa 696/14; ), doprecyzowując jeszcze kwestię rozliczenia ryczałtowego:
Odstąpienie przez zamawiającego od umowy skutkuje obowiązkiem zapłaty należnej wykonawcy części umówionego wynagrodzenia ryczałtowego (art. 632 § 1 k.c.), przy czym powinno ono być ustalone w proporcji obejmującej stosunek wartości robót wykonanych zgodnie z umową do wartości całości wynagrodzenia ryczałtowego.
W sprawach rozpatrywanych przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku nie miało więc znaczenia jaka jest rzeczywista wartość wykonanych robót, a jedynie w jakiej proporcji wykonane roboty pozostają do całości umówionego wynagrodzenia. Jeżeli zatem wynagrodzenie ryczałtowe za zrealizowane roboty ustalone byłoby poniżej poziomu cen rynkowych, to takie rozliczenie robót wykonawcy mogłoby oznaczać istotną stratę finansową.
Jak wyeliminować ryzyko sporów w zakresie rozliczenia prac po odstąpieniu od umowy o roboty budowlane?
Jak widać, przyjęcie danego skutku odstąpienia od umowy znacznie wpływa na rozliczenie między stronami. Dobra wiadomość jest taka, że istnieją sposoby na minimalizację ryzyka związanego z interpretacją wspomnianych przepisów.
Strony mogą w samej umowie o roboty budowlane wprowadzić dodatkowe ustalenia w tym zakresie – na przykład umówić się, że odstąpienie od umowy będzie wywoływać skutek ex nunc. Mogą nawet wprowadzić konkretne zasady rozliczenia na taką okoliczność. Żeby jednak rzeczywiście w ten sposób uchronić się przed potencjalnymi sporami, muszą jeszcze dopilnować, by takie ustalenia były dostatecznie szczegółowe.
Jakie ryzyko stwarza brak precyzji w tym zakresie, świetnie obrazuje sprawa, w której reprezentowałem jednego z klientów. Zgłosił się do mojej kancelarii po pomoc w prowadzeniu sporu dotyczącego rozliczeń po zakończeniu umowy za wykonane roboty dodatkowe, gdzie strony co prawda udało się uniknąć odstąpienia od umowy, ale weszły w spór co do sposobu rozliczenia wykonanych robót dodatkowych.
W tym konkretnym przypadku chodziło o wykonanie robót drogowych na placach miejskich i związanego z tym rozliczenia za kostkę granitową. Teoretycznie strony wprowadziły do umowy ustalenia, które miały eliminować wszelkie wątpliwości. Przyjęły, że będą rozliczać się według cen rynkowych, ale ustalonych przez wydawnictwo SEKOCENBUD dla określonego województwa i kwartału.
Problem w tym, że wydawnictwo SEKOCENBUD przyjmuje kryteria cenowe kostki granitowej jedynie ze względu na wymiary i kolor. Tymczasem kluczowym parametrem decydującym o cenie kostki jest też jej wykończenie. I tak rynkowe ceny kostki granitowej o wykończeniu płomieniowanym (droższym) osiągały wartość ponad 2-krotnie wyższą niż „ogólna cena kostki granitowej” wynikająca z wydawnictwa SEKOCENBUD. Spór sądowy trwa już 4 rok w I. instancji, a jego źródłem jest m. in. brak precyzyjnych postanowień umownych w tej materii.
A jak uniknąć tego rodzaju sytuacji?
- Świadomie kształtować postanowienia umowne dotyczące skutków odstąpienia
- Precyzyjnie określić sposób rozliczenia w przypadku odstąpienia od umowy
- Jasno wskazać, czy odstąpienie ma wywołać skutek ex tunc czy ex nunc
- Określić metodologię wyceny wykonanych robót na wypadek odstąpienia – i upewnić się, że jest ona określona na tyle dokładnie, by nie powstały rozbieżności w tym zakresie lub w sposób oczywisty nie naraża wykonawcę na istotną stratę finansową.
Żeby prawidłowo zrealizować te założenia, najlepiej skorzystać w tym zakresie ze wsparcia prawnika mającego doświadczenie w sprawach dotyczących rozliczenia za roboty budowlane.